Alışveriş Bağımlılığı ve Diğer Ruh Sağlığı Bozukluklarıyla İlişkisi

Alışveriş piyasasının hızla gelişmesiyle, tüketicilerin nesnelere yüklediği anlam artmıştır ve sahip olunan eşyalara yüklenen duygusal anlamlar ortaya çıkmıştır. Satın alınan eşyalara yüklenen duygusal anlamlar, kişiyi gösterişçi tüketime itmiş ve bunun sonucunda plansız alışveriş yapma ihtiyacı tetikleyici hale gelmiştir. 

Alışveriş bağımlılığına  20.yüzyılın başlarında “oniomania” denilirken, son zamanlarda “kompulsif satın alma davranışı” isminin daha fazla kullanıldığı görülür. Bu bağımlılık sonucu oluşan maddi kayıp ve ekonomik zorluk; aile, iş ve arkadaşlık ilişkilerinde kayıplara yol açar.

Sağlıklı alışveriş, ihtiyaca yönelik yapılan alışveriş olarak tanımlanırken; alışveriş bağımlılığıhazza dayalı ve ihtiyaç dahilinde olmayan bir alışveriş olarak tanımlanmıştır. 

Alışveriş Bağımlılığına Neden Olan Etmenler

Yapılan bir araştırmaya göre kompulsif satın alma eğilimi üzerinde en fazla rol oynayabileceği düşünülen faktörler; kişisel faktörler, postmodern tüketim şekilleri ve reklama karşı tutumlardır. Günümüze yakın birçok araştırmada , internet bağımlılığı, sosyal medya bağımlılığı ve kontrolsüz kredi kartı kullanımının da alışveriş bağımlılığına neden olan etmenler arasında yer aldığı görülmüştür.

Alışveriş Bağımlılı ile Birlikte Görülen Bozukluklar

Yapılan birçok araştırmada, alışveriş bağımlılığının; duygu durum bozuklukları, madde bağımlılığı, yeme bozuklukları, anksiyete bozuklukları, dürtü kontrol bozuklukları, kişilik bozuklukları ile ilişkili olabileceği görülmüştür.

1- Duygu Durum Bozuklukları

Duygu durum bozuklukları arasında alışveriş bağımlılığı ile ilişkilendirilen bozukluk depresyondur.

Depresyon

Depresyon kelimesi Latinceden gelmektedir ve kederli, gamlı, donuk, dibe çekilmiş olmak anlamlarına gelmektedir. Genellikle geçmiş deneyimlerden kaynaklandığı düşünülmektedir. Geçmiş yaşamdaki suçluluk, çaresizlik, üzüntü, yalnızlık, umutsuzluk, gerginlik duygularının ve bir dizi fiziksel belirtilerin birleşiminden oluşan bir bozukluktur.

Yapılan bazı araştırmalarda alışveriş bağımlılığı ile depresyon, anksiyete ve stres değişkenlerinin ilişkili olduğu yönünde bilgiler bulunmaktadır. Bir başka çalışmada duygu durum bozukluklarının, kompulsif satın alma davranışı olan kişilerde en sık kaydedilen psikolojik bozukluklar olduğu öne sürülmüştür. Kompulsif satın alma tanısı alan bireylerin duygudurum bozuklukları ile ilişkisine bakılan birçok çalışma gösteriyor ki; majör depresyon tanısı alan olguların oranı %28 ile %100 arasındadır.

Bir çalışmada 20 hasta incelenmiştir ve kompulsif satın alma davranışı belirtilerinden bir yıl önce veya bir yıl sonra, bu hastalarda depresyon olduğu belirtilmiştir. Özellikle kompulsif satın alma davranışından bir yıl önce bu bireylerde %70 oranında depresyon görülmüştür. Bu hastalar, depresyondayken yalnızca alışveriş yapmanın kendilerini iyi hissettirdiklerini belirtmişlerdir.

Mani ve depresyona sahip danışanların da alışveriş davranışlarının anlık antidepresan etkisi gösterdiği görülmüştür. Hazza dayalı yaptıkları alışveriş bireyleri anlık olarak rahatlatsa da uzun vadede tekrar aynı hisse ihtiyaçları olduğundan; her ne kadar antidepresan etkisi gösteriyor gibi gözükse de; uzun vadede bireylere daha çok zarar vermiştir. Bu nedenle alışveriş bağımlılığının adını daha çok kompülsif satın alma davranışı olarak duyarız.

2- Dürtü Denetim Bozuklukları

Alışveriş bağımlılığı, dürtü kontrol bozukluğunun bir alt başlığı olarak kabul görmektedir. Alışveriş bağımlılığı ile birlikte dürtü kontrol bozukluğunun görülme sıklığının %21 ve %40 arasında olduğu görülmüştür.

Anksiyete

Alışveriş bağımlılığı olan bireylerde yüksek oranda kaygı bozukluğu da görülür. Aynı zamanda kompulsif satın alma davranışı olan kişilerin %80’i kaygı bozukluğu tanısı almıştır. Stresi ve anksiyeteyi yatıştırmak için sürekli para harcamak gerektiğinde, kompülsif satın alma muhtemelen bağımlılık yaratan satın almaya dönüşecektir. 

Kişilik Bozuklukları

Kompulsif satın alma davranışına sahip kişilerin birçoğunda bir veya birden fazla kişilik bozukluğu gözlemlenmiştir. Yapılan bir çalışmada kişilik bozukluğu tanısı alan alışveriş bağımlılarının oranı %59’dur. 

Madde Kullanım Bozuklukları

Alışveriş bağımlılığı ile madde bağımlılığı arasında davranışsal bağımlılık açısından benzerlikler vardır. Bu benzerlikler şu şekilde sıralanabilir; oluşan sıkıntıyı giderebilecek dürtülerin olması, davranışın yapılmasıyla oluşan rahatlamanın hızlı ve geçici olması, belli bir zaman (saatler,günler, haftalar) geçtikten sonra dürtü ve sıkıntıların geri dönmesi, bağımlılığın erken zamanlarında görülen hazzın bulunması. 

Bipolar Affektif Bozukluk

Kompulsif satın alma davranışı, antidepresan etkisinin sonucunda hipomanik belirtilerin ortaya çıkmasına sebep olabilir.Bu bozukluğa sahip kişilerin alışveriş esnasında hissettikleri coşkun duygular hipomaniye benzer niteliktedir ve birkaç çalışmada bu bozuklukla birlikte bipolar bozukluk görülmesi; kompulsif satın alma davranışının bipolar affektif bozukluk ile ilişkisinin olabileceğini öne sürmektedir.

Mani atakları esnasında kişinin dürtü denetimi bozulduğundan, davranışlarını değerlendirme becerisini kaybeder ve kendisini

durdurmayı çoğu zaman başaramaz. Bozukluğun mani döneminde kişi; alışverişe yönelebilir ve kullanışlı olmayan birçok nesneyi satın alabilir. Manik atak geçip, depresif atak başladığında ise kişi, pişmanlık duygusunu yoğun bir biçimde hisseder. Bu nedenle, bipolar bozukluğa sahip bireylerin mani döneminde hazza yönelik satın alma davranışları göstermeleri mümkündür. Bipolar affektif bozukluktan bağımsız olarak kompulsif satın alma davranışı da mevcut ise; mani dönemi geçtiğinde satın alma davranışı devam eder.

Obsesif Kompulsif Bozukluk

Satın alma dürtüleri; OKB’ deki takıntılar gibi rahatsız edici, tekrarlayıcı, anlamsız ve yoğun sıkıntı veren bir şekilde yaşanır. Satın alma davranışları ise; OKB’ deki zorlantılar gibi kontrol edilemez ve sıkıntıyı giderme amaçlı yapılır. Materyalizm, ve marka bağlılığının obsesif kompulsif satın alma üzerinde pozitif bir etkiye sahip olduğu görülür.

3- Yeme Bozuklukları

Kompulsif satın alma davranışına sahip olgularda yeme bozukluğu da gözlemlenmiştir. Bu olguların %20’sinde bulimia nevroza ve tıkanırcasına yeme bozukluğuna rastlanmıştır.Bir önceki çalışmayı destekler nitelikte olan bir diğer çalışmada, kompulsif satın alma davranışına sahip olguların %20’sinde yeme bozukluğu da görülürken; tıkanırcasına yeme bozukluğu ile kompulsif satın alma bozukluğunun bir arada görüldüğü olguların oranı %17,6’dır. Bu çalışmalara bakarak yeme bozukluğu ve alışveriş bağımlılığı arasında bir ilişki olabileceği söylenebilse de; bir diğer çalışmada ilişki gözlemlenmemiştir. Bundan dolayı yeme bozukluğu ve alışveriş bağımlılığı ilişkisi henüz kanıtlanmamıştır.

4- Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB)

Türkiye’de yapılan bir çalışmada kompulsif satın alma bozukluğuna eşlik eden dürtü kontrol bozukluğu sayısı arttıkça hem dikkat eksikliği ve hiperaktivitenin hem de dürtüselliğin şiddetinin arttığı öne sürülmüştür. Kontrolsüz alışveriş yapma davranışının da dürtüsellik ile ilişkisi olduğunu düşünürsek; dürtüsellik başlığı altında kişi dürtüsel iken, kontrolsüzce alışveriş yapma davranışını da deneyimleyebilir.